PODSUMOWANIE I LITERATURA

PODSUMOWANIE

Bezrobocie jest dzisiaj w Polsce jednym z najważniejszych problemów ekonomicznych i dotkliwym problemem społecznym. Aby skutecznie przeciwdziałać bezrobociu trzeba w sposób realistyczny ocenić jego skalę i strukturę. W Polsce bezrobocie staje się bezrobociem długookresowym. W pierwszych latach okresu transformacji w latach 1990 – 1991,  główne cele polityki makroekonomicznej w Polsce dotyczyły stabilizacji gospodarki i redukcji poziomu inflacji. Obecnie walka z bezrobociem to programy rynku pracy przez politykę rynku pracy czyli programy pasywne, oraz aktywne. Głównym źródłem finansowania programów rynku pracy  jest Fundusz Pracy, którego środki pochodzą ze składek płaconych przez  pracodawców - 3 % wynagrodzeń pracowników, dotacje budżetowe i inne źródła np. zwroty z pożyczek. Aktywne Polityki Rynku Pracy są ważnym elementem walki z bezrobociem.

W programach tych uczestniczy kilkanaście procent bezrobotnych. Największe szanse na zatrudnienie dają szkolenia zawodowe. Wyniki analiz wskazują, że sam fakt uczestnictwa w szkoleniach zawodowych zwiększa szansę odpływu z bezrobocia pod warunkiem, że jego koszt obciąża bezpośrednio osobę bezrobotną lub pracodawcę.

W przypadku szkoleń finansowanych przez urzędy pracy efektywność jest znacznie niższa,  co wskazuje na potrzebę przeprowadzenia istotnych zmian w prowadzeniu tego programu przez publiczne służby zatrudnienia. W szczególności należy zwrócić uwagę na dostosowanie szkoleń do uczestników. Nałożyć na pracodawców większych obowiązków w zakresie szkoleń osób zagrożonych bezrobociem oraz bezrobotnych, a także stworzyć warunki do lepszego współdziałania pracodawców i służb zatrudnienia. Dotyczy to głównie umów trójstronnych zawieranych między pracodawcą, urzędami pracy i instytucjami szkolącymi. Są to formy najbardziej efektywne.

Programy subsydiowania miejsc pracy – prace interwencyjne, jak i bezpośredniego tworzenia mogą działać czasami w kierunku odwrotnym. Udział w tych programach może pozostawić na uczestnikach pewne ,,piętno” - pracodawcy mogą oceniać taką osobę jako nisko produktywną. Przeprowadzone badania przez TMP/Hudson – firmę doradztwa personalnego, wykazują iż bezrobotni biorący udział w pracach interwencyjnych mają większe kłopoty ze znalezieniem pracy, ale również trudniej jest im opuścić szeregi siły roboczej ze względu na możliwość odnowienia sobie prawa do zasiłku.

Praca interwencyjna jest traktowana jako środek przedłużający okres pobierania zasiłku. W związku z tym prace interwencyjne zamiast zmniejszać sumę wypłacanych zasiłków powiększają ją. Inną wadą robót publicznych i prac interwencyjnych jest to iż ich uczestnicy wykonują najczęściej nieskomplikowane prace, nie podnosząc swoich kwalifikacji. Wiele przeprowadzonych badań wskazuje, iż właśnie brak kwalifikacji leży u podstaw długotrwałego bezrobocia zarówno w krajach zachodnich jak i transformujących się. Prof. M. Kabaj i prof. S. Borkowska twierdzą że w świetle badań najdroższą bo nie dającą stałego zatrudnienia, najmniej efektywną formą walki z bezrobociem są roboty publiczne. Pomimo tego, są one jednak w wielu regionach potrzebne. Ogólna analiza nie prowadzi do optymistycznych wniosków co do wpływu aktywnych programów na uelastycznienie rynku pracy, ale i nie należy ich negować. Na pewno wymagają poprawy, ale pełnią ważne funkcje socjalne dla samych bezrobotnych, oraz ekonomiczne w środowisku lokalnym. Są ważnym czynnikiem poprawy infrastruktury.

Pasywna polityka rynku pracy jest oparta na rozwiązaniach występujących w krajach wysokorozwiniętych, jest jednak realizowana w odmiennych warunkach. Przede wszystkim stopa bezrobocia w Polsce jest dużo wyższa niż w tych krajach, jak i środki przeznaczone na walkę z bezrobociem są znacznie mniejsze.

Udział wydatków na aktywne polityki rynku pracy z Funduszu Pracy był bardzo wysoki - 38 % w 1990 roku. Wzrost bezrobocia, przyczynił się do zwiększenia wydatków na bierną politykę rynku pracy np. w 1996 roku udział aktywnych form w PKB to – 0,21 %, a pasywnych – 1,75 %. Pasywna polityka to głównie zasiłki dla bezrobotnych. System zasiłków dla bezrobotnych mimo wielokrotnych zmian ich konstrukcji i uprawnień w niedostatecznym stopniu zachęca do aktywnych zachowań, raczej opóźnia wyjście z bezrobocia. Przy płacy minimalnej nieznacznie wyższej od zasiłków funkcja motywacyjna zasiłku nie spełnia swojej roli. Doświadczenia innych krajów w konstruowaniu systemu zasiłków nie dają jednoznacznych odpowiedzi. Systemy są bardzo zróżnicowane w poszczególnych krajach.

Było kilka projektów wprowadzenia zasady ubezpieczeniowej do systemu ochrony socjalnej. Budowanie systemu zasiłków w oparciu o instytucję prywatnego ubezpieczenia od bezrobocia, prowadziłoby do luk w ubezpieczeniach.

Grupy najbardziej zagrożone bezrobociem mają jednocześnie gorszą pozycję na rynku pracy i niższe zarobki, co prowadziłoby do tego, że byliby na ogół albo nie ubezpieczeni w ogóle, albo nie do ubezpieczeni. Jest to główny argument na rzecz konieczności tworzenia systemów publicznych w Polsce. Walka z bezrobociem to zintegrowane działania wielu resortów i organizacji pozarządowych. Aktywna polityka odgrywa istotną rolę w ograniczaniu bezrobocia, choć uzupełniającą. Szczupłość dostępnych środków stawia na plan pierwszy optymalne ich wykorzystanie, czyli precyzyjnego adresowania instrumentów rynku pracy do osób, którym jest w stanie pomóc.

LITERATURA

1. Adamski W. „Edukacja w okresie transformacji. Analiza porównawcza i propozycje modernizacji kształcenia zawodowego w Polsce”, Warszawa 1993,
2. Bednarski M. „Aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu w Polsce. Narzędzia i instrumenty”, Warszawa 1996,
3. Borkowska S. „Rokowania Zbiorowe”, Warszawa 1997,
4. Chłoń A ./ Grabowski M. „Uwarunkowania rozwoju regionalnych rynków pracy w Polsce”, Gdańsk 2000,
5. Golinowska S. „Ochrona socjalna bezrobotnych w Polsce oraz w innych krajach”, Warszawa 1999,
6. Golinowska S. „Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej”, Warszawa 1996,
7. Golinowska S. „Polityka społeczna w latach 1994-1996”, Warszawa,
8. Golinowska S. „Warunki tworzenia miejsc pracy”, Warszawa 1996,
9. Golinowska S. / Walewski M. „Tworzenie zatrudnienia a restrukturyzacja ekonomiczna”, Warszawa 1996,
10. Góra M./ Socha M.W./Sztanderska U. „Analiza polskiego rynku pracy w latach 1990- 1994.Kierunki zmian i polityki rynku pracy”, Warszawa 1995,
11. Kabaj M. „Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu”, Warszawa 1997,
12. Kabaj M. „Metody badania i poprawy realnej efektywności programów rynku pracy”, Warszawa 1995,    
13. Kryńska E. / Kwiatkowski E. Zarychta H. „Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych”, Warszawa1997,
14. Kwiatkowski E. „Teoria trzech sektorów”, Warszawa 1980,
15. Podolski K. / Turnowiecki W. „Polityka społeczna”, Warszawa 1993,
16. „Gazeta Wyborcza” – dane Agory Monitoring,
17. INTERNET.

TABELE, WYKRESY I RYSUNKI

Tabele:

1.      Tabela 1 – „Struktura pracujących według sektorów gospodarki narodowej: lata 1980, 1990, 1995”

2.      Tabela 2 – „Wskaźniki makroekonomiczne w Polsce w latach 1990-1996”

Wykresy:

1.      Wykres 1 – „Bezrobotni – jak długo nie pracują?”

2.      Wykres 2 – „Dynamika bezrobocia w Polsce”

3.      Wykres 3 – „Miejsce zamieszkania bezrobotnych"

4.      Wykres 4 – „Prognozy przedsiębiorstw dotyczące zmian liczby pracowników etatowych do końca 2003 roku”

5.      Wykres 5 – „Wykształcenie bezrobotnych"

6.      Wykres 6 – „Bezrobocie w wybranych krajach zachodnich i w Polsce”

Rysunki:

1.      Rysunek 1 – „Bezrobocie w regionach Polski”

ROZDZIAŁ 4

POLITYKA PRZEDSIĘBIORSTW WOBEC  BEZROBOCIA – WZORY ZACHODNIE

    

Nawiązując do uproszczonych modeli polityki rynku pracy przedstawionych w rozdziale III mojej pracy, gdzie w zależności od źródeł bezrobocia, metod i stosowanych strategii przeciwdziałania bezrobociu, wyróżniamy:

-         substytucyjny model polityki rynku pracy – ograniczający walkę z bezrobociem do aktywnej polityki rynku pracy (model przyjęty w Polsce),

-         komplementarny model polityki rynku pracy, który kładzie nacisk na zintegrowaną, pro zatrudnieniową politykę społeczno-gospodarczą.

Większość krajów o gospodarce rynkowej uznaje brak pracy za ważną przesłankę polityki zatrudnienia. Ryzyko braku pracy i świadczenia z nim związane są najczęściej przedmiotem regulacji ze strony systemu ubezpieczeń społecznych. W wielu państwach ubezpieczenie od bezrobocia jest powiązane z administracją pracy, jako jeden ze środków walki z bezrobociem. Ochrona pracowników przed utratą pracy jest realizowana w tych krajach za pomocą różnych instrumentów, np.:

- obowiązkowe ubezpieczenia od bezrobocia – najczęściej powiązane z ubezpieczeniami społecznymi, albo stanowią ich integralną część, lub oddzielne systemy dla określonych grup zawodowych,

-  dobrowolne ubezpieczenia – w ich ramach mieszczą się związkowe kasy ubezpieczenia od bezrobocia, niekiedy subwencjonowane przez państwo (np.: Dania),

-         systemy świadczeń uzupełniających z tytułu bezrobocia, zagwarantowane w układach zbiorowych dla niektórych grup pracowników.

Poniżej przedstawię kraje (wykres 6), które osiągnęły sukcesy w ostatnich latach w polityce walki z bezrobociem, są to: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Holandia, Dania, Japonia, Czechy.

4.1.            Stany Zjednoczone

W Stanach Zjednoczonych podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę zabezpieczenia społecznego jest uchwalona w 1935 roku ustawa o zabezpieczeniu społecznym – Social Security Act – z późniejszymi zmianami. Celem tej ustawy jest ochrona osób i ich rodzin w razie utraty dochodu w związku z zajściem zdarzeń losowych określonych w ustawie.

Wykres 6: Bezrobocie w wybranych krajach zachodnich i w Polsce.

Źródło: Internet – dane z sierpnia 2003 roku.

Ustawa przewiduje dwie grupy programów:

1.      Ubezpieczenia społeczne,

2.      Publiczna pomoc społeczna.

Ubezpieczenia społeczne - wypłacane są tu świadczenia emerytalno – rentowe, oraz świadczenia okresowe przewidziane dla osób starszych, inwalidów, sierot i czasowo bezrobotnych. W skład tej grupy wchodzą następujące programy:

-         ubezpieczenia emerytalne – obejmuje osoby po osiągnięciu wieku starczego, jak również osoby pozostałe po śmierci żywiciela,

-         ubezpieczenia zdrowotne,

-         ubezpieczenia na wypadek bezrobocia,

-         ubezpieczenia od wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Wszyscy pracujący w USA są ubezpieczeni na wypadek bezrobocia, co jest realizowane w ramach programu ubezpieczeń społecznych. Według obowiązujących przepisów, pracodawcy płacą składkę w wysokości 2,5 % płacy. Wysokość zasiłku zależy od wysokości wynagrodzenia i okresu zatrudnienia. Zasiłek może być wypłacany maksymalnie przez 26 tygodni od momentu utraty pracy. Przeciętny okres wypłaty zasiłku wynosi 15 tygodni, a jego wysokość 60-68 % przeciętnej płacy w przemyśle. Ze względu na dodatkowe kryteria uprawniające do zasiłku, otrzymuje go około 40 % bezrobotnych.

Programy publicznej pomocy społecznej obejmują ludzi starych, inwalidów, osoby niepełnosprawne, rodziny mające dzieci na utrzymaniu. W skład tych programów wchodzą:

-         pomoc dla rodzin z dziećmi na utrzymaniu,

-         dochód na dodatkowe zabezpieczenie,

-         pomoc zdrowotna,

-         programy pomocy energetycznej, żywnościowej, mieszkaniowej dla osób spełniających odpowiednie kryteria.

Poziom bezrobocia w Stanach Zjednoczonych od dawna nie zmienia się i wynosi około 6 %. Nowe miejsca pracy powstają głównie w usługach i handlu. Ochrona prawna przed zwolnieniem z pracy jest znikoma. Wynika to z wyznawanej w USA doktryny „dobrowolnego zatrudnienia”. Zgodnie z nią obie strony bez większego uzasadnienia mogą rozwiązać stosunek pracy.

Ograniczenia prawne związane są tylko z ochroną przed dyskryminacją ze względu na płeć, rasę czy przynależność związkową. Amerykański rynek pracy jest bardzo elastyczny, pracownicy często zmieniają pracę. Wydatki na aktywną politykę rynku pracy są niewielkie – około 0,2  % PKB.

Najbardziej rozwinięte są programy pomocy poszukiwania pracy. Bardzo mały nacisk jest na programy dokształcania i podnoszenia kwalifikacji bezrobotnych, które dają słabe rezultaty. Problemem w USA jest niski poziom publicznego szkolnictwa, oraz słabe szkolenie zawodowe.

4.2.            Wielka Brytania

W wyniku radykalnych reform rynkowych przeprowadzonych przez gabinet Margaret Thatcher Wielka Brytania przyjęła liberalny model zbliżony do amerykańskiego. W latach 90-tych bezrobocie spadło z około 10 % do 6 % i jest  zjawiskiem stałym. W związku z liberalną polityką gospodarczą od początku lat           80-tych zostały przyspieszone zmiany strukturalne gospodarki, najbardziej spadło zatrudnienie w górnictwie i metalurgii, a wzrosło w usługach, zwłaszcza bankowości i ubezpieczeniach. Struktura przekształceń gospodarki nie powoduje wzrostu bezrobocia strukturalnego. Nisko wykwalifikowani pracownicy zarabiają średnio 79 % płacy średnio wykwalifikowanych. W Wielkiej Brytanii działały bardzo silne związki zawodowe, wymuszające podwyżki płac. Strategia gospodarcza rządu Margaret Thatcher doprowadziła do znacznego ograniczenia roli związków zawodowych, sprywatyzowano duże przedsiębiorstwa państwowe, zreformowano telekomunikację, energetykę, gazownictwo, transport i usługi finansowe.

Przy niskiej pensji nie są odprowadzane składki od płac, dopiero powyżej         52 funtów tygodniowo pracodawca i pracownik odprowadzają po 10 % składki. Zlikwidowano podatek od zysków kapitałowych, wspólne opodatkowanie małżeństw i ulgi na dzieci. Obniżono podatek od zysków przedsiębiorstw. Uproszczono podatek od osób fizycznych (3 stawki). Spadek dochodu budżetu skompensowano poprzez zwiększenie podatków pośrednich co przyczyniło się do pobudzenia przedsiębiorczości.

Zasiłek dla bezrobotnych uzależniono od dochodów. Jego wysokość zależy wyłącznie od wieku i sytuacji rodzinnej. Bezrobotni nie posiadający rodziny otrzymują około 40% średniej płacy, rodziny z dziećmi – do 78%. Okres wypłacania zasiłku to – 6 miesięcy. Po ich upływie rodzina może liczyć na pomoc socjalną w podobnej wysokości, ale gwarantowaną tylko dla najuboższych .

Istnieje program RESTART, który pomaga ludziom długo pozostającym bez pracy w jej znalezieniu.

Szereg specjalnych programów zapewnia dodatkowe bodźce do aktywnego szukania pracy. Są to:

-         Jobfinder’s Grant - wypłata w wysokości 200 funtów w wypadku znalezienia pracy po długim okresie bezrobocia,

-         Travel to Interview Scheme – zwrot kosztów dojazdu na rozmowę z ewentualnym pracodawcą,

-         Career Development Loans – pożyczki na podnoszenie kwalifikacji zawodowych.

Wielka Brytania wydaje z budżetu na walkę z bezrobociem bardzo nie wiele. Aktywna polityka ma znaczenie marginalne (0,27 % PKB), głównie to szkolenia zawodowe dla młodzieży. W Wielkiej Brytanii rynek pracy jest najliberalniejszym w Europie Zachodniej. Stworzono tam bodźce do podejmowania nawet nisko płatnej pracy, zamiast polegania na pomocy socjalnej.

4.3.            Holandia

W Holandii walkę z wysokim bezrobociem udało się wygrać przy pełnym przyzwoleniu społecznym na rządowe reformy i na zwolnienie tempa wzrostu płac. Dzięki temu między początkiem lat 80-tych, a połową 90-tych bezrobocie spadło z ponad 10 % do około 6 %. Eksperci są zdania, że holenderskie sukcesy są w dużej mierze wynikiem szybkiego rozpowszechniania się pracy w niepełnym wymiarze godzin. W 1996 roku taką pracę wykonywało prawie 40 % zatrudnionych, ponad dwa razy więcej niż w Niemczech.

Pracę w niepełnym wymiarze godzin wybierają również pracownicy wykwalifikowani. Z sondaży wynika, że tylko 6% krótko pracujących chciałoby przejść na pracę na pełnym etacie. Taka forma pracy jest więc odzwierciedleniem preferencji ludności. Oprócz zalet z punktu widzenia życia osobistego przemawiają za nią następujące argumenty :

-         spełnia funkcję pomostową – bezrobotni albo młodzi ludzie zaczynają często pracę w niepełnym wymiarze,

-         pozwala łączyć pracę z nauką.

Także liczba osób zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin rośnie. Jest to efekt reform w postaci obniżenia wydatków państwa i podatków, także ustabilizowania waluty – jeszcze przed wejściem Holandii do strefy Euro.

Ważnym elementem holenderskiej strategii gospodarczej jest polityka umiarkowanego wzrostu płac, zaakceptowana przez pracodawców i związki zawodowe. Polityka umiarkowanego wzrostu płac doprowadziła do wzrostu międzynarodowej konkurencyjności Holandii i sprzyja wzrostowi gospodarczemu napędzanemu przez eksport. Holandia dokonała również stosunkowo szybkiej i głębokiej liberalizacji rynku dóbr i usług, a także prywatyzacji np.: telekomunikacji.

W Holandii bardzo popularne jest również tzw. elastyczne zatrudnienie – okresowe lub o zmiennym czasie pracy, bez standardowej umowy o pracę. Dwie trzecie zatrudnionych w ten sposób przechodzi po okresie próbnym na pracę regularną u tego samego pracodawcy. Pracodawcy bardzo chętnie korzystają z tej formy zatrudnienia, ponieważ zwolnienie pracowników jest bardzo kosztowne. Procedura zwalniania z pracy jest ściśle uregulowana co do obowiązkowych konsultacji , terminu i wysokości odprawy.

Płaca minimalna rośnie wolniej niż wynegocjowane płace przeciętne, pozostaje jednak na dość wysokim poziomie, około 50 % średniej płacy (w USA poniżej 40 % średniej płacy). Prowadzona jest również polityka utrzymywania płac najniżej zarabiających grup na poziomie tylko zbliżonym do płacy minimalnej, aby ułatwić znalezienie zatrudnienia nisko wykwalifikowanym i długotrwale bezrobotnym. Pracodawcy zatrudniający takich ludzi mogą liczyć na redukcję obowiązkowej składki na ubezpieczenie – 28 %. Dodatkowe programy to:

-         SPAK – dla pracodawców zatrudniających nisko wykwalifikowanych,

-         VLW – dla pracodawców zatrudniających długotrwale bezrobotnych.

Świadczenia emerytalne przewyższają nieznacznie urzędową linię ubóstwa, a ich wysokość uzależniona jest od sytuacji rodzinnej. Świadczenia te nie zależą od płaconych w ciągu życia składek, jednak w Holandii istnieje powszechnie rozwinięty drugi filar zabezpieczenia dochodów na okres starości – emerytury zakładowe, z których korzysta 90 % zatrudnionych. Zasiłki socjalne to:

-         70 % płacy minimalnej dla osób wychowujących dzieci,

-         50 % płacy minimalnej dla samotnych.

Zasiłek dla bezrobotnych wynosi 70% płacy minimalnej i wypłacany jest maksymalnie przez 6 miesięcy od momentu utraty pracy.

            Pod koniec lat 90-tych coraz większe znaczenie mają aktywne polityki rynku pracy. Należy tu wyróżnić:

-         okresowe eksperymentalne zatrudnienie bezrobotnych,

-         redukcję podatków i obowiązkowych składek ubezpieczeniowych dla pracodawców zatrudniających pracowników niskopłatnych, długotrwale bezrobotnych i uczących się,

-         rozwój pracy chronionej, organizowanej przez gminy dla upośledzonych fizycznie lub mentalnie,

-         dotacje do prywatnych prac porządkowych, przy których zatrudniani są bezrobotni niewykwalifikowani.

W Holandii pomimo wysokich podatków i składek ubezpieczeniowych, hojnych zasiłków dla bezrobotnych, a także silnej ochrony przed zwolnieniami, bezrobocie jest bardzo niskie, dzięki tzw. elastycznemu zatrudnieniu.

4.4.            Dania

Spadek bezrobocia w Danii nie był efektem jednolitej strategii zatrudnienia, ale złożyły się na niego trzy niezależne przyczyny:

-         obniżenie podatków,

-         reforma polityki rynku pracy i jej konsekwentna realizacja - programy aktywizacji bezrobotnych, redystrybucja pracy przy pomocy programów urlopowych, programy wcześniejszych emerytur,

-         polityka umiarkowanego wzrostu płac mimo szybkiego wzrostu gospodarczego.

Reforma podatków zakładała zmniejszenie podatku dochodowego, oraz wprowadzenie bodźców do inwestowania. Organizacje zarówno pracobiorców jak i pracodawców są tu bardzo silne, a negocjacje płacowe odbywają się na każdym szczeblu. Rząd interweniuje w ostateczności. Niezbyt silna jest za to ochrona prawna przed zwolnieniami. Nie ma też żadnych ograniczeń co do nadgodzin lub pracy w niepełnym wymiarze godzin. Skrócenie czasu pracy o co najmniej 25% uprawnia do proporcjonalnej części wcześniejszej emerytury. Poziom zabezpieczenia socjalnego jest tu bardzo wysoki, sięga równowartości około 20 % PKB rocznie. Okres wypłacania zasiłku należy do najdłuższych w Europie i wynosi 5 lat. Jego poziom to 90 % poprzednich dochodów.

Nakłady na szkolenia są stosunkowo wysokie, choć budzą wątpliwości co do efektywności całości systemu edukacyjnego w Danii. Z tego powodu podjęto zasadniczą reformę kształcenia zawodowego, która stała się jednym z ważnych działań Narodowej Strategii Zatrudnienia Danii. Dla ludzi młodych dodatkowym bodźcem do poprawiania kwalifikacji jest to, że przy braku pełnego wykształcenia zawodowego zasiłek dla bezrobotnych jest o połowę niższy. Wydatki na politykę rynku pracy należą w Danii do najwyższych w Europie – w 1997 roku odpowiadały 5,8 % PKB.

Duńska strategia zatrudnienia jest kosztowna, ale przynosi korzystne efekty w dziedzinie pracy. Zatrudnienie wzrasta, chociaż coraz więcej osób ma przerwy w pracy, oraz pracuje w niepełnym wymiarze godzin.

4.5.     Japonia

Japonia jest bardzo ciekawym przykładem Polityki Rynku Pracy. Jej ustawodawstwo reguluje świadczenia z tytułu bezrobocia w ramach ubezpieczenia na wypadek bezrobocia. Ten system ubezpieczenia jest powszechny i obowiązkowy.

Zakres podmiotowy tego ubezpieczenia obejmuje wszystkich pracowników z wyjątkiem zatrudnionych w zakładach nie mających osobowości prawnej, zatrudniających mniej niż 5 osób, działających w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie.

Japoński rynek pracy charakteryzuje się dożywotnim zatrudnieniem, zwłaszcza w odniesieniu do mężczyzn w dużych firmach. Pracownicy o dużym stażu pracy są kosztowni i w wielu zakładach są wysyłani na emeryturę po ukończeniu 60 lat. Otrzymują jednorazową odprawę wypłacaną przez zakład pracy.

Warunkiem nabycia prawa do świadczenia z tytułu bezrobocia jest :

-         świadczenie minimalne, wymagane jest 6 miesięczne zatrudnienie w ciągu ostatniego roku,

-         świadczenie maksymalne, spełnienie warunku nieprzerwanego zatrudnienia przez co najmniej 10 lat.

Okres wypłaty świadczeń, zależy od wieku i długości opłaty składek

-         minimalny 90 dni, maksymalny 180 dni,

-         opłacanie składek przez 10lat – okres świadczenia 300 dni.

Wysokość świadczenia wynosi 80% poprzedniego wynagrodzenia w przypadku osób o niskich dochodach. Stopa ta zmniejsza się do 60% w przypadku osób o wyższych wynagrodzeniach. Obowiązuje górny pułap wynagrodzenia dla obliczania zasiłku.

W ramach systemu japońskiego występują także inne nietypowe świadczenia takie jak :

-     jednorazowa odprawa dla pracowników w wieku 65 lat i więcej, oraz dla pracowników sezonowych,

-     system świadczeń dziennych dla tzw. pracowników dniówkowych,

-         premia z tytułu ponownego zatrudnienia – jest to dodatkowe świadczenie z ubezpieczenia na wypadek bezrobocia dla pracowników, którzy rozpoczną nową pracę w ciągu pierwszej połowy okresu świadczenia.

W Japonii nie istnieją aktywne programy rynku pracy.

4.6.            Czechy

            Proces transformacji w Republice Czeskiej odznacza się w porównaniu z innymi krajami postsocjalistycznymi relatywnie niskim bezrobociem przy niskiej inflacji, nie najgorszym stopniu wzrostu dochodu narodowego i niewystępowaniu deficytu budżetowego. Przykład Czech zaprzecza więc zarówno temu, że transformacji musi towarzyszyć długotrwałe bezrobocie, ale także teorii, że obniżenie inflacji wymaga wzrostu bezrobocia. Niskie bezrobocie możliwe było dzięki  aktywnej polityce rządowej w dziedzinie rynku pracy i w dziedzinie płac. Dzięki hamowaniu nieefektywnego wzrostu płac, tj. nie popartego wzrostem wydajności, możliwa była większa akumulacja w przedsiębiorstwach. Pozwalało to na inwestowanie i powstrzymywanie przez to procesu dekapitalizacji przedsiębiorstw państwowych.

            Jednocześnie przeciwdziałanie nieefektywnemu wzrostowi płac, w tym niedopuszczenie do zwiększania obciążeń płac z tytułu m. in. ubezpieczeń, stworzyły korzystniejsze warunki rozwoju nowych przedsiębiorstw prywatnych, a w tym miejsc pracy.

            W polityce oddziaływania na rynek pracy oraz w polityce socjalnej dominowały metody aktywne, w tym przede wszystkim subwencjonowanie działalności, mającej na celu szkolenie i przekwalifikowanie pracowników. Pomoc państwa kierowana była głównie na szkolenia oraz dotowanie tworzenia nowych miejsc pracy, przy jednoczesnym ograniczeniu zasiłków dla bezrobotnych. Zasiłki w Czechach finansowane są z budżetu w następujący sposób: 3,2 % składka pracodawcy; 0,4 % składka pracownika + składka samozatrudnionych; oraz dotacje 2 % przychód.

Okres pobierania zasiłku to 6 miesięcy. Wysokość zasiłku zależy od zarobków.

Pierwsze 3 miesiące - 50 % płacy netto, następne - 40 %. Działania te okazały się czynnikiem ograniczającym zatrudnienie ,,na czarno”, a więc prowadzącym do zwiększenia efektywności pomocy socjalnej.

W 1992 roku rząd czeski przeznaczył tylko 0,5 PKB na program walki z bezrobociem, aż 60% z tego przeznaczono na aktywne formy walki z bezrobociem. W wyniku rozwoju systemu szkolenia zawodowego np. w 1991 roku powstało 157 tysięcy miejsc pracy w sferze edukacji. Istotną rolę odgrywa w Czechach system zachęt zatrudniania absolwentów szkół, co znacznie ogranicza bezrobocie wśród młodzieży. Przedsiębiorstwa zatrudniające absolwentów otrzymują specjalne korzystne okresowe subwencje i pożyczki.

Strategie, które zostały wykorzystane przez kraje przeze mnie opisane to: odpowiedni standard polityki makroekonomicznej, ścisła koordynacja polityki społecznej, polityki rynku pracy i polityki fiskalnej, decentralizacja negocjacji płacowych, ograniczenie tendencji do wzrostu płac przeciętnych i wzrost elastyczności w stosunku do pracy.

Efektywniejszy jest model komplementarny, dominujący w USA i Japonii, gdzie od lat jest niska stopa bezrobocia. Dlatego też dla Polski należy rekomendować komplementarny model polityki rynku pracy. Rekomendacja ta jest w pełni uzasadniona również przez przedstawione w opracowaniu próby odchodzenia od substytucyjnego modelu polityki rynku pracy w Unii Europejskiej, wynikające z nowej strategii promowania zatrudnienia, zwłaszcza w niepełnym wymiarze czasu pracy.

ROZDZIAŁ 3

PASYWNE I AKTYWNE METODY PRZECIWDZIAŁANIA BEZROBOCIU

Istnieje bardzo dużo modeli przeciwdziałania bezrobociu. Można je podzielić na dwa modele podstawowe w zależności od przyjętych celów, metod i stosowanych strategii.

Struktura celów przeciwdziałania bezrobociu jest wielowarstwowa:

1.      Cele osłonowe – łagodzenie skutków bezrobocia, np.: zasiłki,

2.      Łagodzenie skutków bezrobocia przez czasową aktywizację bezrobotnych w ramach aktywnych programów rynków pracy (roboty publiczne, prace interwencyjne),

3.      Analiza i eliminowanie czynników generujących bezrobocie, prowadzących do destrukcji miejsc pracy,

4.      Strategia promowania produktywnego zatrudnienia, jako integralny element polityki społeczno-gospodarczej, przez wzrost efektywnego popytu, inwestycji, zwiększenia eksportu, lepszego wykorzystania zdolności wytwórczych jak również rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw.

MODEL I – Model polityki rynku pracy:

Polityka przeciwdziałania bezrobociu ograniczająca się głównie do dwóch pierwszych działań może być nazwana modelem przeciwdziałania bezrobociu przez politykę rynku pracy:

-         pasywną – zasiłki, wcześniejsze emerytury, zasiłki przedemerytalne,

-         aktywną – zmierzające do łagodzenia skutków bezrobocia poprzez programy czasowej aktywizacji bezrobotnych.

MODEL II – Model makroekonomicznej polityki pro zatrudnieniowej.

Model ten obejmuje 4 działania wymienione wyżej, ale priorytetowe znaczenie przywiązuje do promowania zatrudnienia i ograniczenia przyczyn ekonomicznych powodujących destrukcję miejsc pracy. Model ten przykłada dużą wagę zarówno do pro zatrudnieniowej polityki makroekonomicznej jak do efektywnych programów rynku pracy.

W Polsce od początku okresu transformacji toczą się spory dotyczące wyboru modelu przeciwdziałania bezrobociu. Zwyciężył model pierwszy ograniczający politykę przeciwdziałania bezrobociu do działań interwencyjnych na rynku pracy  przy użyciu środków publicznych w postaci Funduszu Pracy.

3.1.            FORMY PASYWNE PRZECIWDZIAŁANIA BEZROBOCIU

PASYWNA POLITYKA na rynku pracy ma na celu łagodzenie ekonomicznych skutków bezrobocia osób nim dotkniętych. Stosowane są przede wszystkim finansowe formy łagodzenia tych skutków. Programy pasywne to:

-         zasiłki dla bezrobotnych,

-         zasiłki przedemerytalne,

-         świadczenia przedemerytalne,

-         wcześniejsze emerytury.

W tej części zostaną omówione wymienione wyżej programy pasywnej polityki rynku pracy.

Zasiłki dla bezrobotnych – powinny jednocześnie spełniać dwie funkcje:

-         funkcję dochodową – zapewnienie dochodów po utracie pracy,

-         funkcję motywacyjną – motywowanie do poszukiwania zatrudnienia.

Systemy zasiłkowe są wyrazem kompromisu między obiema ich funkcjami: socjalną i motywacyjną. Kompromis ten może być jednak bardziej lub mniej zrównoważony. W Polsce kombinacja kryteriów socjalnych i motywacyjnych w systemie świadczeń dla bezrobocia była istotnie zmienna. W pierwszym okresie dominowały kryteria związane z ochroną dochodów.

Pierwsza ustawa z grudnia 1989 r. – określiła zasiłki na poziomie:

-         70 % wynagrodzenia przez 3 miesiące,

-         50 % wynagrodzenia przez 6 miesięcy,

-         40 % wynagrodzenia przez 9 miesięcy,

Osoba, która nie miała pracy, a deklarowała, że chce ją podjąć uzyskiwała zasiłek automatycznie. Okres pobierania zasiłku był nie ograniczony. Zrodziło to wiele nadużyć. Po zasiłek zgłaszały się osoby nigdy nie pracujące. W rezultacie system świadczeń wywołał efekty przewrotne, w gruncie rzeczy motywował do rejestrowania się w charakterze bezrobotnych i pobierania zasiłku. Odejście od tego było szybkie.

Zdecydowano się na świadczenia relatywnie niskie i niezróżnicowane, ale z różnymi wyjątkami jeżeli chodzi o okres pobierania zasiłku (różnice regionalne i związane z sytuacją rodzinną). Takie rozwiązanie jest tanie i proste w obsłudze oraz daje pozytywne efekty z punktu widzenia przeciwdziałania ubóstwu. Jednak przy polskim charakterze bezrobocia w zasadzie utrwala sytuację.

W latach 1990-1993 zasiłek pobierało 80 % zarejestrowanych bezrobotnych. Znaczna część traktowała system zasiłków jako możliwość poprawienia sobie sytuacji dochodowej. Rejestracja w Urzędach Pracy to nie tylko zasiłki, ale również osłony socjalne, czyli uprawnienia wynikające ze statusu bezrobotnego: bezpłatna opieka lekarska, zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne, ubezpieczenie w ZUS, prawo do zwolnienia lekarskiego w przypadku choroby zwalniającego od wykazania się gotowością do podjęcia pracy, wliczenie okresu rejestrowanego bezrobocia do stażu pracy i nabywania praw emerytalnych. Część bezrobotnych rejestruje się nie po to by skorzystać z ofert pracy, lecz w celu nabycia powyższych świadczeń. Zbytnia osłona socjalna dla bezrobotnych tworzy pułapkę socjalną polegającą na stworzeniu motywacji do utrzymywania statusu bezrobotnego.

Przeciwdziałanie anty motywacyjnym bodźcom osłony socjalnej bezrobotnych najsilniejszy wyraz znalazło w znowelizowanej ustawie o zatrudnieniu i bezrobociu z grudnia 1995 r. Zaostrzono przepisy dotyczące obowiązku przyjęcia pracy oferowanej bezrobotnemu. Po dwóch odmowach (obecnie po trzech) bezrobotny tracił zasiłek, nawet jeżeli oferowana praca nie była zgodna z jego kwalifikacjami. Poziom zasiłków dla bezrobotnych wynosi obecnie 30% przeciętnej płacy (503,20 zł brutto), uprawnionych do pobierania zasiłków jest około 20%. W Polsce kombinacje kryteriów socjalnych i motywacyjnych w systemie świadczeń dla bezrobocia podlegają ciągłym zmianą. Wobec specyficznych cech naszego bezrobocia powielanie schematów ochrony socjalnej z krajów zachodnich jest mało uzasadnione.

Poziom wsparcia dochodów bezrobotnych zależy od modelu państwa opiekuńczego i poziomu dobrobytu. W krajach najbogatszych ale realizujących model solidarnościowy, oraz konserwatywny, pomoc udzielana bezrobotnym jest wysoka. W krajach bogatych, ale realizujących model liberalny wspieranie bezrobotnych ma niższy poziom i jest selektywne. Zasiłki postrzegane są głównie jako narzędzie przeciwdziałaniu ubóstwu lub jako przedłużenie lub zastąpienie płacy. Im bardziej zasiłki zbliżone są do płacy najniższej z możliwych do zaakceptowania przez poszukujących pracy tzw. płacy progowej, tym bardziej osłabiona jest motywacja do wychodzenia z bezrobocia. Relacja płac najniższych do zasiłków jest bardzo ważna dla dynamiki przepływów od bezrobocia do zatrudnienia. Okres pobierania zasiłku nie powinien służyć przedłużaniu sytuacji bezrobocia.

Środki pasywne są zwykle ukierunkowane na osłonę socjalną, ale również na zmniejszenie podaży siły roboczej. Stosowane przez państwo instrumenty ograniczające podaż siły roboczej to zaliczane do programów pasywnych:

Wcześniejsze emerytury - wykorzystywane do zmniejszenia podaży siły roboczej przez eliminację z rynku pracy ludzi w starszym wieku.

W Polsce szybki wzrost i utrzymywanie się bezrobocia na wysokim poziomie wzmocniły tendencję do zwiększania elastyczności wieku emerytalnego .

Już z początkiem transformacji systemowej sięgnięto w 1989 roku po emerytury jako środek bieżącej polityki zatrudnienia. Sprzyjała temu ustawowa możliwość przechodzenia na wcześniejsze emerytury dla kobiet w wieku 55 lat i ze stażem pracy co najmniej 30 lat. Znaczącą rolę odegrały regulacje w odniesieniu do ustalania wysokości podstawy emerytury, w wyniku czego ogólny poziom wcześniejszych emerytur kształtował się na znacznie wyższym poziomie niż dotychczasowych. Odwołując się do danych statystycznych trzeba zauważyć, że w latach 1989-1992 przeciętna liczba emerytów i rencistów wzrosła o około 2 miliony osób (o 20 %).

Wcześniejsze emerytury i renty są droższe niż zasiłki. Z intencją ochrony socjalnej starszych pracowników wprowadzono tzw. świadczenia przedemerytalne.

Ustawą z dnia 6 grudnia 1996 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, oraz o zmianie niektórych ustaw - wprowadzono dla osób o długim stażu pracy i długotrwale bezrobotnych dwa rodzaje świadczeń zaliczanych do programów pasywnych polityki rynku pracy:

-         świadczenia przedemerytalne,

-         zasiłek przedemerytalny.

Świadczenia przedemerytalne – wprowadzone w odniesieniu do osób, którym brakuje pewnego okresu do osiągnięcia wieku emerytalnego, gdyż w momencie utraty pracy mają oni nie wielką szansę podjęcia jej na nowo. W związku z narastającym bezrobociem w Polsce, oraz ograniczeniem okresu wypłaty zasiłku dla bezrobotnych do 12 miesięcy, wprowadzono przedłużony okres pobierania zasiłku do czasu nabycia prawa do emerytury.

Świadczenie przedemerytalne przysługuje osobie spełniającej warunki do posiadania statusu bezrobotnego. Ubiegać się o nie mogą trzy kategorie osób:

-         kobiety w wieku 58 lat i mężczyźni w wieku 63 lat,

-         kobiety w wieku 55 lat i mężczyźni w wieku 60 lat – którzy posiadają staż pracy uprawniający do emerytury, a stosunek pracy został rozwiązany z przyczyn dotyczących zakładu pracy,

-         osoby w każdym wieku, o stażu: kobiety 35 lat pracy, mężczyźni 40 lat pracy, z którymi rozwiązano stosunek pracy z przyczyn leżących po stronie zakładów pracy.

W obecnej chwili wysokość świadczenia przedemerytalnego zamyka się w przedziale 603,90 – 1006,40 zł brutto.

Drugi rodzaj świadczeń to:

Zasiłek przedemerytalny - przysługuje osobie spełniającej warunki do posiadania statusu bezrobotnego i prawa do zasiłku, jednocześnie mającej okres zatrudnienia uprawniający do emerytury:

-         kobiety z  - 30 letnim stażem pracy, mężczyźni z - 35 letnim stażem pracy,

-         kobiety z - 25 letnim stażem pracy ,mężczyźni z - 30 letnim stażem pracy - pod warunkiem że byli zatrudnieni ,,w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze”.

Wysokość zasiłku wynosi 120 % kwoty zasiłku podstawowego dla bezrobotnych (603,90 zł brutto), a w szczególnych przypadkach 160 % tego zasiłku (805,20 zł brutto), ale kwota zasiłku nie może być wyższa niż  90 % - przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia danej osoby - stanowiącego podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne i Fundusz Pracy. Osoby uprawnione do zasiłku i świadczenia przedemerytalnego nie są rejestrowane w ewidencji urzędów pracy, nie mają obowiązku zgłaszania się w urzędach w celu potwierdzenia gotowości do podjęcia pracy. Od tych zasiłków i świadczeń urzędy pracy nie opłacają składek na ubezpieczenie społeczne i w związku z tym okresy pobierania tych świadczeń nie podlegają zaliczeniu do okresu wymaganego do emerytury.

Są to bardzo ważne instrumenty polityki rynku pracy. Przesunięcie ogromnej liczby ludzi zdolnych do pracy ze sfery wytwarzania i aktywności zawodowej do sfery bierności budzi wiele wątpliwości. Doraźna obrona przed bezrobociem w postaci wcześniejszych emerytur i świadczeń przedemerytalnych ma szereg stron negatywnych. Przede wszystkim chodzi o zachowanie proporcji między liczbą ludności pracującej zawodowo, a liczbą świadczeniobiorców. Z drugiej strony zwolnienie miejsc pracy przez osoby starsze nie tylko obniża nacisk na rynek pracy, ale pozwala zająć te miejsca przez osoby młodsze, z reguły bardziej efektywne i bardziej podatne na przekwalifikowanie.

3.2.            FORMY AKTYWNE PRZECIWDZIAŁANIA BEZROBOCIU

AKTYWNA POLITYKA pełni kilka głównych funkcji:

-         aktywizacji zawodowej bezrobotnych – włączanie ich do uczestnictwa w aktywnych programach (roboty publiczne, prace interwencyjne, programy pożyczek dla bezrobotnych i zakładów pracy). Dzięki uczestnictwu w tych programach następuje zahamowanie utraty kwalifikacji i umiejętności zawodowych przez bezrobotnych oraz podtrzymywanie ich aktywności zawodowej.

-         zmniejszenia niedopasowań strukturalnych na rynku pracy – w dynamicznej gospodarce pojawiają się stale niedopasowania strukturalne popytu na pracę i podaży pracy pod względem zawodów, wykształcenia, kwalifikacji oraz miejsca zamieszkania. Podstawowe znaczenie mają tutaj szkolenia zawodowe i podnoszenie kwalifikacji.

-         podnoszenie produkcyjności siły roboczej poprzez szkolenia i podnoszenie kwalifikacji, które bezpośrednio bezpośrednio zwiększają produkcyjność  bezrobotnych, oraz uczestnictwo w robotach publicznych i pracach interwencyjnych – programy te osłabiają proces utraty kwalifikacji przez bezrobotnych.

Charakterystyczne cechy programów aktywnej polityki rynku pracy określone są w Ustawie z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Z punktu widzenia tej polityki, kluczowe znaczenie mają urzędy pracy, szczególnie szczebla rejonowego, świadczące usługi pośrednictwa pracy. Do aktywnych programów w Polsce zaliczamy: instytucje pośrednictwa pracy, szkolenia i przekwalifikowania bezrobotnych, prace interwencyjne, roboty publiczne, pożyczki dla bezrobotnych i dla zakładów pracy.

Poniżej zostaną omówione poszczególne formy programów aktywnych polityk rynku pracy.

Instytucje usługi pośrednictwa pracy

            Instytucje te bezpłatnie udzielają pomocy bezrobotnym i pracodawcą przez Urzędy Pracy w celu znalezienia miejsc pracy i pracowników.

Usługi te są świadczone na zasadach :

-     pełnej dostępności dla wszystkich bezrobotnych i pracodawców

-     pełnej dobrowolności

-     równości i jawności – tzn. że każde wolne miejsce pracy zgłaszane do

Urzędu Pracy jest podawane do wiadomości osób poszukujących pracy.

Pracodawcy są zobowiązani zgłaszać wolne miejsca pracy w Urzędach Pracy, ale w praktyce nie stosuje się żadnych sankcji, jeżeli tego nie uczynią. Głównym zadaniem Rejonowych Urzędów Pracy jest rekrutowanie bezrobotnych do programów aktywnej polityki rynku pracy. W zależności od programu stosują rożne sposoby naboru uczestników. Poszukiwanie chętnych do udziału w kursach kwalifikacyjnych w większości urzędów, polega na wywieszeniu informacji i przyjmowaniu zgłoszeń. W nielicznych przypadkach proponuje się przeszkolenie wybranym osobom. Identycznie jest z chętnymi do podjęcia działalności gospodarczej, w większości dowiadują się o możliwości podjęcia kredytu z ogólnodostępnych ogłoszeń. Inaczej przedstawia się nabór uczestników do prac interwencyjnych i robot publicznych, tutaj decydują pracownicy urzędu. Urzędy Pracy w przypadku, kiedy liczba miejsc jest mniejsza niż liczba chętnych, dokonują selekcji ze względu na płeć, wiek, wykształcenie i sytuację socjalną. Głównie do robót publicznych zatrudniają mężczyzn z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym, do prac interwencyjnych kobiety z wykształceniem zawodowym, średnim lub podstawowym. Kursy kwalifikacyjne – preferowane są tutaj osoby młode z wykształceniem średnim ogólnym. Rejonowe Urzędy Pracy preferują do aktywnych programów krótkookresowych bezrobotnych którzy mają większe szansę na podjęcie stałej pracy.

Szkolenia i kursy przekwalifikujące

Organizacja szkoleń jest jednym z podstawowych zadań służb zatrudnienia. Zgodnie z Ustawą z dnia 29 grudnia 1989 roku o zatrudnieniu, jednym z głównych zadań służb zatrudnienia jest stałe podnoszenie poziomu kwalifikacji oraz wypracowanie właściwego stosunku do pracy przez bezrobotnych. Służą temu szkolenia, oraz prowadzenie zajęć z zakresu samodzielnego poszukiwania pracy, nabywania umiejętności rozmowy z pracodawcą, odpowiedzialności za podejmowane decyzje. Celem tych szkoleń jest zwiększenie szans na zatrudnienie uczestników. W trakcie szkolenia trwającego nie dłużej niż 6 miesięcy, uczestnicy otrzymują zasiłek szkoleniowy równy 115% zasiłku dla bezrobotnych jeżeli mają do niego uprawnienia.

Koszty szkolenia muszą być zwrócone przez bezrobotnego jeżeli nie ukończył szkolenia ze swojej winy.

Przepisy Ustawy z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu stworzyły możliwość wpływania przez urzędy pracy na zapobieganie zwalnianiu pracowników dzięki ich szkoleniu w zakładzie pracy. Na wniosek zakładu pracy (zatrudniającego minimum 50 pracowników) rejonowy urząd pracy, po zasięgnięciu opinii rejonowej rady zatrudnienia, może wyrazić zgodę na zrefundowanie z Funduszu Pracy kosztów szkolenia pracowników tego zakładu nie większe jednak niż 50% i odpowiadające nie więcej niż wysokości przeciętnego wynagrodzenia za jedną osobę, jeżeli po jego ukończeniu pracownicy zostaną zatrudnieni przez ten zakład na innych stanowiskach, zgodnie z kierunkiem odbytego szkolenia, przez okres co najmniej 12 miesięcy. Kursy organizują same Urzędy Pracy, lub prowadzone są przez prywatne agencje opłacane przez lokalne Urzędy Pracy. Kolejną popularną formą przekwalifikowań są szkolenia na terenie zakładu pracy, najpopularniejsze to: kursy komputerowe, księgowości, przyuczające do pracy biurowej, pracy w sklepie itd.

Efektywność szkoleń to procent bezrobotnych znajdujących po przeszkoleniu pracę. Najbardziej efektywne są kursy, w których dominują zajęcia praktyczne, a zwłaszcza odbywające się w zakładach pracy – potencjalnych miejscach zatrudnienia bezrobotnych. Również szkolenia indywidualne, ponieważ występuje u tych bezrobotnych silna motywacja do podjęcia pracy. Mniej efektywne formy szkoleń to szkolenia grupowe i teoretyczne o charakterze ogólnym. Aby szkolenia były bardziej efektywne należałoby przede wszystkim przeprowadzić badanie rynku pracy na danym terenie w celu szybkiego i pełnego rozpoznania potrzeb pracodawców. Informacje o potrzebach rynku pracy w zakresie szkolenia bezrobotnych dociera do pracowników służb zatrudnienia najczęściej za pośrednictwem ofert pracy, zgłaszanych przez pracodawców. Obecnie udział pracodawców w tworzeniu i realizacji programu szkoleń jest niewielki.

            Istotną rolę w zapobieganiu bezrobociu mogą odgrywać szkolenia pracowników w okresie wypowiedzenia umowy o pracę. Niestety jest to bardzo rzadko stosowane przede wszystkim ze względu na niską świadomość pracodawców, nieznajomość przepisów, oraz brak przewidzianych przepisami środków finansowych na szkolenie osób, które mają jeszcze prace.

Prace interwencyjne

            Kolejne ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu określały zasady organizowania prac interwencyjnych, w których uczestniczą bezrobotni, zakłady pracy oraz urzędy pracy. Prace interwencyjne mają na celu aktywizację zawodową bezrobotnych i stworzenie im szansy na stałe zatrudnienie. Polegają one na częściowym darowaniu zatrudnienia przez Urzędy Pracy, tym pracodawcą, którzy tworzą dodatkowe miejsca pracy dla bezrobotnych. Okres darowanego zatrudnienia wynosi od 6 do 12 miesięcy.

 W przypadku zatrudnienia bezrobotnych na 6 miesięcy, pracodawca otrzymuje co miesiąc subsydium równe wysokości zasiłku dla bezrobotnych i składki na ubezpieczenie społeczne. Przy zatrudnieniu na 12 miesięcy pracodawca otrzymuje co drugi miesiąc zwrot kosztów pracy równej najniższemu wynagrodzeniu i składce ubezpieczeniowej. Jeżeli po zakończeniu prac interwencyjnych zatrudnił bezrobotnego przez kolejne 6 miesięcy pracodawca może otrzymać jednorazową premię w wysokości 150 % przeciętnego wynagrodzenia. Zatrudnienie bezrobotnego następuje na podstawie umowy o pracę na czas ściśle określony,  uzgodniony z Rejonowym Urzędem Pracy, a zawartej miedzy zakładem pracy a bezrobotnym. W okresie tego zatrudnienia bezrobotny ma status pracownika oraz przysługuje mu wynagrodzenie i inne świadczenia według zasad  obowiązujących pracowników tego zakładu  zatrudnionych na takich samych lub pokrewnych stanowiskach pracy. Ważnym powodem uczestnictwa w pracach interwencyjnych jest fakt iż od 1 stycznia 1997 roku, ukończenie programów prac interwencyjnych daje prawo do pobierania zasiłku dla bezrobotnych przez następne 12 miesięcy. Bezrobotny nie może bez uzasadnionej przyczyny odmówić wykonywania prac interwencyjnych, w przeciwnym razie wywołuje to ujemne skutki w postaci utraty prawa do zasiłku na okres 90 dni.

Prace interwencyjne mogą być organizowane w przedsiębiorstwach uspołecznionych, prywatnych i o kapitale mieszanym, które nie dokonały w okresie ostatnich 6 miesięcy zwolnień pracowników przekraczających 20% stanu załogi.

 Zakazane jest organizowanie prac interwencyjnych w zakładach pracy należących do: partii, organizacji politycznych, organizacji związków zawodowych z wyjątkiem upoważnionych do prowadzenia poradnictwa pracy związkowych biur pracy,  w urzędach podlegającym naczelnym organom władzy państwowej oraz naczelnym i centralnym organom administracji państwowej, w zakładach należących do kościołów i związków wyznaniowych.

Roboty publiczne

Roboty publiczne zostały wprowadzone w 1992 roku jako jeden z aktywnych środków przeciwdziałania bezrobociu, głównym ich celem jest rozwój gospodarczy regionu i aktywizacja bezrobotnych długookresowo. Organizowane są przez władze lokalne i Rejonowe Urzędy Pracy, polegają na społecznym wykonywaniu użytecznych zadań, głównie w dziedzinie infrastruktury gospodarczej, dotyczących m.in. ochrony środowiska, gospodarki wodnej, gospodarki leśnej, łączności, drogownictwa, budownictwa komunalnego oraz usług społecznych.

Okres ich trwania wynosi najczęściej 6 miesięcy i nie może być dłuższy niż 12 miesięcy. W celu zachęcenia do inicjowania robót publicznych, organizator może otrzymać od Rejonowego Urzędu Pracy, zwrot części poniesionych kosztów.

Roboty publiczne należą do programów bezpośredniego tworzenia miejsc pracy, polegają na pracach budowlanych i porządkowych. Są w swej istocie pracami dla ludzi niewykwalifikowanych i mają charakter ciężkich robót fizycznych. Do robót tych kierowani są bezrobotni, dla których RUP nie ma propozycji odpowiedniej pracy lub propozycji skierowania do przyuczenia do zawodu czy przekwalifikowania. Odmowa podjęcia pracy pociąga za sobą utratę prawa do zasiłku dla bezrobotnych.

Bezrobotni traktują roboty publiczne jako sposób na przetrwanie. Mają świadomość, czym są roboty publiczne i zdają sobie sprawę z tymczasowości formy zatrudnienia. Zdarza się, że bezrobotni mają wyższe wynagrodzenie niż osoby zatrudnione w zakładzie na stałe.

Pożyczki dla bezrobotnych

Pożyczki udzielane są bezrobotnym na rozpoczęcie działalności gospodarczej, mają na celu tworzenie miejsc pracy przez samo zatrudnienie bezrobotnych, oraz promowanie rozwoju małych firm.

 Instytucję pożyczek ze środków Funduszu Pracy dla bezrobotnych na podjęcie działalności gospodarczej, oraz dla zakładów pracy na koszty zorganizowania dodatkowych miejsc pracy  wprowadziła ustawa z 29 grudnia 1989 roku o zatrudnieniu. Jej zmiana z 16 października 1991 roku o zatrudnieniu i bezrobociu, rozszerzyła zakres pożyczkobiorców, umożliwiając korzystanie z kredytów nie tylko bezrobotnym i zakładom pracy, ale i pracownikom, którzy w niedługim czasie zostaną pozbawieni dotychczasowych miejsc zatrudnienia. Dostępność środków finansowych przeznaczonych na pożyczki z Funduszu Pracy jest ograniczona. Pożyczki są udzielane przez rejonowe urzędy pracy ze środków Funduszu Pracy przyznanych przez kierownika wojewódzkiego urzędu pracy. Warunkiem uzyskania pożyczki przez bezrobotnego jest przedstawienie dobrego biznes-planu w Urzędzie Pracy. Maksymalna wysokość udzielonej pożyczki wynosi dwudziestokrotność przeciętnego wynagrodzenia, czyli 42 820,20 zł. Pożyczka ulega umorzeniu w 50% jeżeli działalność gospodarcza jest prowadzona przez co najmniej 12 miesięcy. Każda pożyczka udzielona ze środków Funduszu Pracy musi być zwrócona pożyczkodawcy.

W tym celu w zależności od stopnia ryzyka, stosuje się jedną z czterech                                                                                                                                                      

przewidzianych w ustawie prawnych form zabezpieczenia :

-         poręczenie według prawa cywilnego,

-         hipoteka w przypadku udzielania pożyczek podmiotom gospodarczym,

-         weksle,

-         gwarancja bankowa.

Koszty związane z zabezpieczeniem zwrotu pożyczki ponoszone są przez pożyczkobiorcę.

Pożyczki dla zakładów pracy

Pożyczki te udzielane są zakładom pracy w celu tworzenia nowych miejsc pracy. Pożyczka może być przyznana jeżeli firma spełnia odpowiednie warunki:

-         zakład pracy nie zmniejszył zatrudnienia w ciągu ostatnich 12 miesięcy,

-         zakładowi pracy nie udzielono dotychczas pożyczki na dodatkowe miejsca pracy lub jeżeli zakład pracy w przypadku jej uzyskania - dotrzymał warunków umowy i spłacił pożyczkę,

-         właścicielem lub współwłaścicielem zakładu pracy jest osoba, której nie udzielono pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej, lub osoba, która w przypadku jej uzyskania – dotrzymała warunków umowy i spłaciła pożyczkę.

Decyzję o przyznaniu pożyczki podejmuje jednoosobowo kierownik rejonowego urzędu pracy. Liczba dodatkowych miejsc pracy tworzonych przez przedsiębiorstwa dzięki uzyskanej pożyczce nie jest przez ustawodawcę limitowana, co różni je od pożyczek udzielanym bezrobotnym. Jeżeli zakład pracy uzyska pozytywną opinię rejonowej rady zatrudnienia, może utworzyć 20 lub więcej dodatkowych stanowisk pracy, otrzymując wsparcie finansowe z Funduszu Pracy. Stawki oprocentowania pożyczek dla zakładów są wyższe niż dla bezrobotnych.

ROZDZIAŁ 2

REGULACJE PRAWNE RYNKU PRACY

Rynek pracy w Polsce od 1990 roku tak jak i cała gospodarka jest w okresie transformacji. Lata 90-te, a przede wszystkim ich początek, były etapem konstruowania rozwiązań instytucjonalnych warunkujących funkcjonowanie rynku pracy w nowych warunkach gospodarczych i społeczno-ustrojowych. Konstruowane są ramy prawne, definiowane instytucje, określane ich kompetencje, oraz zakres i formy współpracy. Zostają określone tryby i formy pomocy bezrobotnym, oraz instrumenty i procedury przeciwdziałaniu bezrobociu .

·        USTAWA z dnia 29 grudnia 1989 roku o zatrudnieniu.

Ustawa ta była pierwszą ustawą, która regulowała działalność państwa w zakresie zatrudnienia. Wprowadziła ona pojęcie bezrobotnego czyli osobę zdolną do pracy i gotową do jej podjęcia, pozostającą bez pracy i zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zamieszkania organie zatrudnienia stopnia podstawowego.

Bezrobotnemu, który nie pobiera emerytury, nie jest właścicielem lub posiadaczem gospodarstwa rolnego, oraz nie prowadzi działalności gospodarczej lub nie podlega ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu, przysługiwał zasiłek.

Wysokość zasiłku uzależniona była od wysokości uprzednio otrzymywanego wynagrodzenia lub w przypadku bezrobotnych nie pracujących nie będących absolwentami w wysokości najniższego wynagrodzenia. Okres otrzymywania zasiłku nie został określony. Z mocy ustawy do zasiłków i innych świadczeń dla bezrobotnych uprawniony został bardzo duży krąg osób. Przysługiwały one osobą nigdy nie pracującym, znajdującym się w wieku emerytalnym, nawet takim, które porzuciły pracę. Głównym celem wprowadzania zasiłków dla bezrobotnych w tym okresie było dążenie do ochrony osób pozostających bez pracy przed ubóstwem. Zasiłki wypłacane były praktycznie wszystkim bezrobotnym, niezależnie od powodów dla których zarejestrowali się jako poszukujący pracy. Zasiłek przysługiwał również absolwentom pozostającym bez pracy, którego wysokość była wielokrotnością najniższego wynagrodzenia w gospodarce czyli wyższa niż świadczenia przyznawane innym bezrobotnym. Z mocy ustawy organami zatrudnienia realizującymi jej zadania stał się Minister Pracy i Polityki Socjalnej, oraz terenowe organy administracji państwowej.  

Od 1990 roku przejmowane zostały środki i zobowiązania Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej przez utworzony z mocy ustawy Fundusz Pracy. Podstawowymi dochodami Funduszu Pracy stały się składki zakładów pracy, których wysokość była ustalana od wypłat stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, oraz dotacje z budżetu centralnego. Środki te zostały przeznaczone między innymi na finansowanie kosztów przyuczenia do pracy lub przekwalifikowanie bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych, pożyczek, kosztów organizowania prac interwencyjnych, oraz zasiłków dla bezrobotnych.

Tak korzystne świadczenia powodowały, że bezrobotni nie byli zainteresowani podjęciem zatrudnienia, dlatego ustawa ta została znowelizowana przez USTAWĘ z dnia 27 lipca 1990 roku zmieniając ustawę o zatrudnieniu. Według tej ustawy, bezrobotny ubiegający się o zasiłek musiał przepracować lub podlegać ubezpieczeniu społecznemu z tytułu innej działalności co najmniej 180 dni w ciągu    12 miesięcy. Ograniczona została też wysokość zasiłków dla absolwentów, wyższe świadczenia zostały zatrzymane dla absolwentów wyższych uczelni.

·        USTAWA z dnia 16 października 1991 roku, o zatrudnieniu i bezrobociu.

Na mocy tej ustawy utworzono Urząd Pracy, jako centralny urząd administracji państwowej, podlegający Ministrowi Pracy i Polityki Społecznej. Z administracji ogólnej wydzielono służby zatrudnienia tworząc wojewódzkie i rejonowe Urzędy Pracy. Ustawa umożliwiła udzielenie upoważnień nie tylko organom i organizacją do prowadzenia pośrednictwa pracy, ale także osobom fizycznym. Przywróciła obowiązek bieżącego informowania przez zakłady pracy rejonowych urzędów o wolnych etatach. Przyjęto rozwiązania poprawiające relacje między wynagrodzeniem za pracę, a wysokością zasiłków, oraz okres pobierania zasiłków (do 12 miesięcy). W stosunku do absolwentów nastąpiło wyrównanie wysokości zasiłków.

USTAWA z dnia 15 lutego 1992 roku o zmianie niektórych ustaw dotyczących zatrudnienia oraz zaopatrzenia emerytalnego – wprowadziła jednolity zasiłek zamiast poprzedniego zróżnicowanego.

USTAWA z dnia 3 października 1992 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu – wprowadziła pojęcie regionów najbardziej zagrożonych bezrobociem strukturalnym. Rada Ministrów została upoważniona do wprowadzania w takich regionach wydłużonego okresu pobierania zasiłków.

USTAWA z dnia 10 marca 1994 roku o zmianie o zatrudnieniu i bezrobociu – wprowadziła  większe uprawnienia do zasiłku otrzymywanego przez bezrobotnych mających na utrzymaniu dzieci.

·        USTAWA z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu.

Chociaż użyto w tytule tej ustawie słowa „przeciwdziałanie” to i tak nie znalazła odzwierciedlenia teza, że bezrobocie to najważniejszy problem ekonomiczny. Ustawa zmieniła dysponenta Funduszu Pracy, którym stał się Krajowy Urząd Pracy realizujący politykę państwa w dziedzinie przeciwdziałania bezrobociu. Została wprowadzona szczegółowa definicja absolwenta, ograniczony okres i wysokość uprawnień do zasiłku. Wprowadzono zachęty dla przedsiębiorców aby zatrudniali absolwentów.

USTAWA z dnia 22 grudnia 1995 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu – wprowadziła drugi obok regionów zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym typ regionów restrukturyzowanych zagrożonych strukturalną recesją i degradacją społeczną. Zmieniono definicję „absolwent”- jest nim osoba do 12 miesięcy po ukończeniu szkoły. Zastąpiono zasiłki stypendiami wypłacanymi w razie odbywania przez absolwenta stażu u pracodawcy.

Osoba, która dwukrotnie - bez uzasadnionej przyczyny, odmówiła podjęcia proponowanej pracy, nawet nie zgodnej z jej zawodem i wykształceniem traciła status ,,bezrobotnego”.

USTAWA z dnia 6 grudnia 1996 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, zmieniła definicję ,,bezrobotnego”. Statusu tego nie mogą mieć osoby pobierające zasiłek lub świadczenie przedemerytalne oraz osoby, które podjęły zatrudnienie lub pracę zarobkową, niezależnie od uzyskiwanego dochodu. Został wydłużony jednocześnie okres, od którego zależy nabycie prawa do zasiłku, a czas jego pobierania został uzależniony od sytuacji na lokalnym rynku pracy.

Opracowanie i uchwalenie trzech ustaw o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, a następnie konieczność licznych nowelizacji świadczy o nieadekwatności rządu do sytuacji na rynku jak i realizowanej polityki rynku pracy. Kolejne regulacje ustawowe w zakresie zatrudnienia i bezrobocia wprowadzają zmiany między innymi definicji podstawowych kategorii występujących na rynku pracy dotyczą głównie absolwentów i bezrobotnych. Niestabilne regulacje ustawowe utrudniają działalność podmiotów polityki rynku pracy – między innymi Urzędów Pracy. Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, nakłada całkowitą odpowiedzialność za masowe bezrobocie na Urzędy Pracy.

USTAWA z dnia 26 kwietnia 2002 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu jest ostatnią nowelizacją jak do tej pory. Nowelizacja ta dotyczy cudzoziemców będących członkami Unii Europejskiej i poszukujących zatrudnienia na polskim rynku pracy, wchodzi w życie z dniem uzyskania przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w UE.

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej zobowiązuje do zbliżenia przepisów aktów prawnych, akceptowaniu i respektowaniu wszystkich traktatów i układów europejskich dotyczących polityki rynku pracy. Za najistotniejsze należy przyjąć Europejską Kartę Społeczną, która jest głównym dokumentem regulującym społeczne i ekonomiczne aspekty funkcjonowania rynku pracy. W tym celu w Polsce powinien zostać dokonany przegląd ustawodawstwa, praktyki polityki społecznej i polityki rynku pracy pod kątem zgodności z jej wymaganiami, aby stało się możliwe zagwarantowanie praw w niej zawartych.